تحلیل اثرات اقتصادی- اجتماعی گردشگری مذهبی در توسعۀ فضایی استان قم
محورهای موضوعی :علی صادقی 1 , ولی اله نظری 2 * , محمد غلامی 3 , محمدامیر امراللهی 4
1 - دانشگاه فرهنگیان
2 - دانشگاه فرهنگیان
3 - دانشگاه پیام نور
4 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین
کلید واژه: گردشگری مذهبی, توسعه فضایی, اثرات اقتصادی- اجتماعی, تحلیل سلسله مراتبی, قم.,
چکیده مقاله :
در پژوهش حاضر اثرات اقتصادی- اجتماعی گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. روش تحقيق حاضر از نوع توصیفی - تحلیلی و ابزار گردآوري اطلاعات پرسشنامه محقق ساخته است كه با روش تحلیل سلسله مراتبی طراحی شده است. در این پژوهش معیارهای مورد نیاز در دو بخش اقتصادی با پنج زیرمعیار «افزایش اشتغال، افزایش درآمد، کاهش تورم، افزایش تولیدات منطقهای و مشارکت بخش خصوصی»، و بخش اجتماعی با سه زیرمعیار «افزایش امنیت، توسعۀ فرهنگ اجتماعی، بهبود خدمات و زیرساختها»، به منظور سنجش و ارزیابی اثرات گردشگری مذهبی در دو بخش اقتصادی و اجتماعی بر توسعه فضایی استان قم گردآوری و تدوین شده اند. نتایج بررسی اولویت بندی این معیارها، نشان از بالا بودن تأثیر بخش اقتصادی گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم دارد. به اعتقاد کارشناسان هر چه توان اقتصادی مردم بیشتر باشد، تأثیر مطلوب آن بر بخش اجتماعی جامعه نیز قابل مشاهده و درک میباشد. همچنین این معیارها در محدوده مورد مطالعه که بخشهای تشکیل دهنده استان قم میباشد نیز ارزیابی و اولویتبندی شدند که بخش مرکزی در پنج معیار از هشت معیار شناسایی شده، دارای بیشترین تأثیر از گردشگری مذهبی در بخش های اقتصادی و اجتماعی بر توسعه فضایی خود میباشد. این نتیجه نشان میدهد که بخش مرکزی استان ( شهر قم) به عنوان مرکز و کانون گردشگری برای گردشگران، فاصله زیادی در توسعه با سایر بخشهای استان دارد. این فاصله موجب بروز مشکلاتی در آینده در این بخش و به خصوص در شهر قم خواهد شد.
This descriptive-analytical study sought to investigate the socio-economic impacts of religious tourism on the spatial development of Qom province, using a researcher-developed questionnaire designed via Analytical Hierarchy Process to collect its required data. To this end, the required criteria were developed at two levels: the economic level comprising of five sub-criteria, including "Increase in employment, increase in incomes, reduction in inflation, increase in regional production", and: private sector participation", and the social level comprising three sub-criteria, including "Increasing the security, increasing the social culture, improving services and infrastructure". The results of surveying the priority of these criteria indicated the high impact of the economic element of tourism on the spatial development of Qom province. According to experts, the more economic power the people have, the better its impact would be on the social and environmental sectors of the society. Also, the criteria were also evaluated and prioritized within the study area that formed different districts of Qom province. Accordingly, it was found that the spatial development of the central district of the province (Qom city) was mostly influenced by religious tourism in terms of 5 criteria out of the 8 criteria identified in the study, suggesting that Qom, as the hub of religious tourism of the province, outweighs other parts of the province in terms of development, which may cause some problems in the future for the development of tourism in Qom province.
آقاجانی، معصومه و فراهانی¬فرد، سعید(1394)، «گردشگری مذهبی و عوامل مؤثر بر آن (مطالعه موردی ایران)»، نشریه سیاست¬های راهبردی و کلان، دوره 3، شماره 9، بهار ، صفحه 43-66
ابراهیمزاده، عیسی و آقاسی¬زاده، عبدالله (1390)، «تأثیر منطقه آزاد چابهار بر توسعه گردشگري حوزه نفوذ آن با بهره‌گیري از مدل رگرسیون و آزمون T-test» ، فصلنامه جغرافیا و توسعه،دوره 9، شماره 21 ، صص 5-26.
احمدي شاپورآبادي، محمدعلی و سبزآبادي، احمد(1390)، «تحلیلی بر ظرفیت¬هاي توسعۀ گردشگري مذهبی فرهنگی کلان شهر قم»، فصلنامه مطالعات ملی، دوره 12، شماره 46، صص 112-83.
تقوایی، مسعود، موسوي، سیدعلی، غلامی بیمرغ، یونس( 1389)،«تحلیلی بر توسعه گردشگري مذهبی، مطالعه موردي: شهرستان نورآباد ممسنی»، فصلنامه فضاي جغرافیایی، دوره 10، شماره 31، صص 64-39.
تقوایی، مسعود و غفاری، سیدرامین(1389)، «برنامه¬ریزی فضایی در توسعه صنعت گردشگری (مطالعه موردی: استان چهار محال و بختیاری، محور بازفت)»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، دوره 25، شماره 96، بهار ، صص 79-100.
خلیلوند، کلثوم و کرمی، فرحناز( 1395)، «تحلیلی بر نقش گردشگري مذهبی در توسعه پایدار شهري، مطالعه مورد : شهر مهران»، اولین همایش بین¬المللی اقتصاد شهري (با رویکرد اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل)، صص 885 – 893.
دلبری، سید علی و داوودی، سید علیرضا (1391)، «كاربرد تكنيك فرآيند تحليل سلسله مراتبي (AHP) در رتبه¬بندي شاخص¬هاي ارزيابي جاذبه¬هاي توريستي»، تحقيق در عمليات در كاربردهاي آن (رياضيات كاربردي)، تابستان, دوره 9 , شماره 2 (پياپي 33) ، صص 79-57.
دورانت، جیمز ویلیام(1370)، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام، تهران انتشارات انقلاب اسلامی، 1143 ص.
زياري، كرامت الله( 1378)، اصول و روش¬هاي برنامه¬ريزي منطقه¬اي،یزد، انتشارات دانشگاه يزد، چاپ اول، 334 ص.
سجاسی قیداری، حمدالله و همکاران(1394)، «سنجش و اولویت¬بندی راهبردهای توسعه کارآفرینی اکوتوریسم در مناطق روستایی (مطالعه موردی: روستاهای گردشگری رود دره¬ای استان تهران)»، مجله آمایش جغرافیایی فضا، دوره 5، شماره 16، تابستان ، صفحه 71-88.
ضرابی، اصغر و اسلامی پریخانی، صدیف(1390)، «سنجش تاثيرات اقتصادي، اجتماعي - فرهنگي و زيست محيطي توسعه گردشگري (مطالعه موردي شهرستان مشکين شهر)»، پژوهش¬هاي جغرافياي انساني (پژوهش¬هاي جغرافيايي)، بهار، دوره 43 ، شماره 75 ، صص 37-52.
قریشی گندوانی، ناهید(1391)، «نقش گردشگری مذهبی در توسعه حومه شهر (مطالعه موردی امامزاده باراجین قزوین)»، پایان¬نامه دوره کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، به راهنمایی شفیقه ناظری ارسی.
کروبی، مهدی؛ بهاری، جعفر؛ محمدی، سمیرا؛ بذله، مرجان؛ بهاری، شهلا ( 1397). «تحليل نقش اماكن مذهبي در جذب گردشگر». فصلنامه جغرافیا و روابط انسانی. دوره 1 شماره 1 تابستان.
محمودی، حمیده؛ قاسمی، مریم؛ شایان، حمید ( 1394). «واکاوی اثرات گردشگری مذهبی بر توسعه اقتصادی سکونتگاه¬های روستایی مورد مطالعه: حوزه نفوذ گردشگاهی شهر مشهد». فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق خشک. سال پنجم، شماره 20 تابستان.
مومنی، محمد، صرافی، مظفر، قاسمی خوزانی، محمد( 1387)، «ساختار و کارکرد گردشگري مذهبي- فرهنگي و ضرورت مديريت يكپارچه در کلان شهر مشهد». مجله جغرافیا و توسعه، سال ششم، شماره پیاپي 11، صص 1-25.
مرکز آمار ایران (1395)، نتايج سرشماري عمومي نفوس و مسكن سال 1395،استان قم
موسوی، میرنجف، سلطانی، ناصر، باقری کشکولی، علی( 1393)، «تحلیلی بر نقش مذهب در توسعه گردشگری مذهبی». پژوهشهای جفرافیای انسانی، دوره 46، شماره 4، صص 825-841.
میثاقی، سید محمود و روحاني قاديكلائي، محسن(1393)، «اصول سازماندهي فضايي بافت¬هاي شهري برخوردار از عناصر شاخص مذهبي؛ مطالعه موردي: امامزاده عباس ساري و امامزاده اسماعيل قائمشهر». مطالعات شهر ايراني اسلامي، بهار، شماره 15 ، صص 87-97.
میر دیلمی، سیده سمیرا و مزیدی، هاجر(1393)، «بررسی وضعیت گردشگری مذهبی دراستان گلستان (مطالعه موردی:امامزاده شیخان شهرستان علی آبادکتول)». مشهد، ششمین کنفرانس ملی برنامهریزی و مدیریت شهری با تأکید بر مؤلفه‌های شهر اسلامی.
Egresi.I. et al(2012). Uunlocking the potential of religious tourism turkey, GeoJournal of Tourism and Geosites , Year V no.1, vol. 9, May ,pp 63-80
Lew, A., & McKercher, B. (2006). Modeling Tourist Movements. A Local Destination Analysis. Annals of Tourism Research, Vol. 33, No.2, 403-423.
Sharpley, Richard, (2006), travel and tourism, Sage publication.
Santos Maria da Graca Mouga pocas. (2004). Fatina: ReligiousTourism in a SanctuaryCity. https://media.fupress.com.
دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال دهم، شماره نوزدهم، بهار و تابستان 1401 (صص220- 195)
تحلیل اثرات اقتصادی- اجتماعی گردشگری مذهبی در توسعۀ فضایی استان قم
علی صادقی، استادیار گروه علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
ولیاله نظری1، استادیار گروه علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه فرهنگیان، کرج، ایران
محمد غلامی، استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، لامرد، ایران
محمدامیر امراللهی، کارشناسی ارشد برنامهریزی منطقهای دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین، ایران
تاریخ دریافت: 4/12/1399 تاریخ پذیرش: 4/2/1400
چکيده
در پژوهش حاضر اثرات اقتصادی- اجتماعی گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. روش تحقيق حاضر از نوع توصیفی - تحلیلی و ابزار گردآوري اطلاعات پرسشنامه محقق ساخته است كه با روش تحلیل سلسله مراتبی طراحی شده است. در این پژوهش معیارهای مورد نیاز در دو بخش اقتصادی با پنج زیرمعیار «افزایش اشتغال، افزایش درآمد، کاهش تورم، افزایش تولیدات منطقهای و مشارکت بخش خصوصی»، و بخش اجتماعی با سه زیرمعیار «افزایش امنیت، توسعۀ فرهنگ اجتماعی، بهبود خدمات و زیرساختها»، به منظور سنجش و ارزیابی اثرات گردشگری مذهبی در دو بخش اقتصادی و اجتماعی بر توسعه فضایی استان قم گردآوری و تدوین شدهاند. نتایج بررسی اولویتبندی این معیارها، نشان از بالا بودن تأثیر بخش اقتصادی گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم دارد. به اعتقاد کارشناسان هر چه توان اقتصادی مردم بیشتر باشد، تأثیر مطلوب آن بر بخش اجتماعی جامعه نیز قابل مشاهده و درک میباشد. همچنین این معیارها در محدوده مورد مطالعه که بخشهای تشکیلدهنده استان قم میباشد نیز ارزیابی و اولویتبندی شدند که بخش مرکزی در پنج معیار از هشت معیار شناسایی شده، دارای بیشترین تأثیر از گردشگری مذهبی در بخشهای اقتصادی و اجتماعی بر توسعه فضایی خود میباشد. این نتیجه نشان میدهد که بخش مرکزی استان ( شهر قم) به عنوان مرکز و کانون گردشگری برای گردشگران، فاصله زیادی در توسعه با سایر بخشهای استان دارد. این فاصله موجب بروز مشکلاتی در آینده در این بخش و به خصوص در شهر قم خواهد شد.
کلیدواژهها: گردشگری مذهبی، توسعه فضایی، اثرات اقتصادی- اجتماعی، تحلیل سلسله مراتبی، قم.
مقدمه
یکی از فرصتهاي جدید اقتصادی كه به دليل نيازهاي جهاني به شدت در حال رشد و گسترش است، بخش گردشگري است (سجاسیقیداری و همکاران، 1394: 73). به طوريکه پس از صنایع نفت و خودروسازي، سومین بخش درآمدزاي هزاره جدید و فعالیت مهمی براي کسب درآمد و توسعه پایدار در کشورها محسوب میشود. در این میان، سکونتگاه‌هاي انسانی اعم از شهر و یا روستا، با مسائل و مشکلاتی از قبیل مهاجرت‌هاي روستا - شهري، فقر، پایین بودن سطح اشتغال و سطح بهره‌وري در بخش صنعتی و کشاورزي، فقدان یا کمبود زیربناهاي رفاهی و خدماتی، بیکاري و کمبود درآمد مواجه‌اند. این در حالی است که تعداد قابل توجهی از سکونتگاه‌هاي شهري در کشور به لحاظ موقعیت مکانی و داشتن عناصر مهم جذب گردشگر و به خصوص در ارتباط با گردشگري مذهبی داراي زمینه‌هاي مناسبی براي توسعه فعالیت‌هاي گردشگري میباشند (خلیلوند و کرمی، 1395، 885).
گردشگري مذهبی یکی از قدیمیترین اَشکال گردشگري در گذشته و مهم در حال حاضر در سراسر جهان است (تقوایی و همکاران، 1389،40)، و به عنوان یکی از راهکارهاي بسط توسعه و تبادل فرهنگی و تعامل اجتماعی میان اقوام و ملت‌ها امروزه آثار زیادي را براي هر جامعه‌اي میتواند داشته باشد که با برنامهریزي صحیح باید آثار مثبت آن تقویت و از پیامدهایی منفی آن با ارائه برنامه‌ریزي‌هاي متنوع فرهنگی و اجتماعی به صورت مداوم و مستمر جلوگیري نمود. امروزه به دلیل اثرات چشمگیری که فعالیت‌های گردشگری در اقتصاد مناطق پذیرنده گردشگران بر جای میگذارد، توجه فراوانی به این زمینه از فعالیت معطوف می‌گردد. گردشگری صرفاً در بهرۀ اقتصادی خلاصه نمی‌شود بلکه این بهره را از زوایای مختلفی همچون بالا بردن سطح درآمد و در پی آن بالا بردن سطح زندگی که با توسعه فضایی امکانپذیر میباشد میتوان جستجو کرد. پس میتوان گفت در مناطقی که شرایط استفاده از بخش گردشگری موجود میباشد، امکان توسعه فضایی و توسعه همه جانبه آن مناطق نیز امکانپذیر میباشد. یکی از مهمترین انگیزه‌های مهم گردشگری در جهان، انگیزه مذهبی و زیارتی است (ابراهیمزاده و همکاران، 1390، 116). امروزه بحث گردشگری مذهبی به یکی از شاخه‌های مهم بخش گردشگری در حوزه‌های گردشگری فرهنگی مبدل شده است. این بخش به موجب موقعیت مذهبی در برخی از شهرهای ایران مانند استانهای خراسان، قم، شیراز و... توانسته است نوعی توسعۀ فرهنگی پایدار را برای کشور ایران رقم بزند. از این رو میتوان گفت این نوع گردشگری یکی از پایدارترین انواع گردشگری است. در این راستا بقاع متبرکه علاوه بر نقش و تأثیر مذهبی می‌توانند بر عمران و آبادانی منطقه تأثیرگذار باشند و در کنار فضای معنوی، فضای تفریحی و تجاری نیز برای مردم ایجاد کنند.
در این میان، در استان قم نیز با دارا بودن جاذبههای زیارتی و مذهبی متعددی میتواند مورد توجه گردشگران بسیاری از ایران و جهان قرار گیرد. اما به نظر میرسد این شهر نتوانسته به جایگاه واقعی خود در عرصه جذب گردشگر به ویژه به لحاظ ضریب ماندگاری گردشگران دست یابد. با توجه به اهمیت صنعت گردشگری در جهان امروز و نقش مکان‌های مذهبی در جذب گردشگران و تأثیر آن بر توسعه فضایی مناطق مختلف مانند استان قم که دارای پتانسیل‌های گردشگری مذهبی غنی مانند حرم حضرت فاطمه معصومه (س) که دومین قطب زیارتی کشور بعد ازحرم امام رضا (ع) و مسجد مقدس جمکران به عنوان دو مورد از شاخص‌ترین آنها میباشد که با نگاه مدیریتی به این منطقه و برنامهریزی صحیح، شاهد احیای توسعه فضایی آن باشیم و در نهایت محیطی مناسب جهت جذب گردشگران یه صورت پایدار مهیا شود (موسوی و همکاران، 1393: 826). از این رو پژوهش حاضر با هدف بررسی اثرات اقتصادی و اجتماعی گردشگری مذهبی بر توسعۀ فضایی استان قم با توجه به ویژگیهای برجستۀ گردشگری مذهبی استان قم، درصدد است ضمن تبیین جایگاه گردشگری مذهبی، به تحلیل این اثرات در توسعۀ فضایی استان بپردازد.
پیشینۀ تحقیق
در رابطه با برنامهریزیهای مختلف در حوزه گردشگری و به ویژه مرتبط با قلمرو این پژوهش تاکنون پژوهشهایی صورت گرفته است که هر کدام تلاش کرده حوزه، مولفه و بخشهایی را مورد مطالعه قرار دهند. از جمله: ابراهیمزاده (1390)، در پژوهشی برنامهریزی استراتژیک توسعه گردشگری، با تأکید بر گردشگری مذهبی را در شهر قم مورد مطالعه قرار داده است. نتایج نهایی مبین است که استراتژی‌های قابل قبول در برنامهریزی گردشگری مذهبی این شهر، در اولویت نخست استراتژی‌های محافظه کارانه‌اند، و در واقع استراتژی‌های تهاجمی در اولویت دوم برنامهریزی قرار می‌گیرند. در پژوهشی با عنوان سنجش تأثيرات اقتصادي، اجتماعی- فرهنگي و زيست محيطي توسعة گردشگري با مطالعه موردي شهرستان مشكين شهر، که توسط ضرابی و اسلامی پریخانی انجام گرفت، نتايج پژوهش نشان داد كه توسعة گردشگري در شهرستان مشكين شهر آثار نامطلوبي را در محيط زيست به وجود آورده است. همچنين، توسعة گردشگري در توسعة اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي شهرستان مشكين شهر تأثير داشته است ( ضرابی و اسلامی، 1390). احمدی شاپورآبادی و سبزآبادی (1390)، در مقالهای با استفاده از مدل راهبردی سوات، ظرفيتهاي توسعه گردشگري مذهبي ـ فرهنگي کلان شهر قم را مورد ارزیابی قرار دادهاند. نتايج پژوهش نشان داد که استفاده بهينه از جاذبههاي مذهبي، تاريخي و فرهنگي شهر قم در کنار سودآوري اقتصادي آن منجر به ترويج و گسترش ارزشها و فرهنگ اسلامي در سطوح بينالمللي، منطقهاي و ملي ميشود. قریشی گندوانی در مقالهای باعنوان نقش گردشگری مذهبی در توسعه حومه شهر به مطالعه موردی امامزاده باراجین قزوین پرداخته است. محقق راهبرد اصلی را در توسعه حومه شهر قزوین، توسعه گردشگری مذهبی با تاکید ارتباط دو سویه بین اشکال گردشگری پیشنهاد داده است (قریشی گندوانی، 1391). در پژوهشی دیگر که توسط میردیلمی و مزیدی با عنوان بررسی وضعیت گردشگری مذهبی دراستان گلستان با مطالعه موردی امامزاده شیخان شهرستان علی آبادکتول صورت گرفت، نتايج تحقیق نشان داد که با توجه به اعتقاد مردم به امامزادهها که باعت توجه مردم به اين اماکن شده است و به دلايلي همچون عدم سرويس بهداشتي تمیز و کافي، پارکینگ، توجه دولت به اين مكان‌ها، عدم سرمايه‌گذاري بخش خصوصي و دولتي، به عنوان يكي از عوامل مهم دفع کننده مكان‌هاي مذهبي نیز ميباشد ( میردیلمی و مزیدی ،1393). میثاقی و روحانی قادیکلائی، در مقالهای با عنوان اصول سازماندهی فضایی بافت‌های شهري برخوردار از عناصر شاخص مذهبی، با مطالعه امامزاده عباس ساری و امامزاده اسماعیل قائمشهر ساختار فضایی و استخوان‌بندی بافت‌های متأثر از عناصر و شاخصهای مذهبی را مورد تحلیل و بررسی قرار دادهاند. مهمترین نتایج مستخرج از این پژوهش، تدوین اصول سازماندهی فضایی به عنوان الگویی براي برنامهریزي و طراحی بافتهاي پر و خالی برخوردار از عناصر شاخص مذهبی است.( میثاقی و روحانی قادیکلائی، 1393). در پژوهشی دیگر که توسط اگرسی2 در کشور ترکیه انجام گرفت، مشخص شد که گردشگری مذهبی دارای ظرفیت زیادی برای توسعه در کشور ترکیه میباشد. همچنین بیشترین ظرفیت برای توسعه در بخش مرکزی و آناتولی جنوب شرقی و همچنین در نیمه شرقی منطقه مدیترانه و شرق منطقه دریای سیاه وجود دارد. این مناطق دارای انواع زیادی از سایت‌های فرهنگی و مذهبی است. با این حال تاکنون توسعه گردشگری بسیار کم بوده است (اگرسی3، 2012).
هر چند پژوهشهایی در خصوص گردشگری مذهبی و همچنین با عنوان شهر قم انجام شده است، با این حال، پژوهش حاضر تلاش کرده است با بهرهگیری از مبانی نظری مرتبط با حوزۀ گردشگری و تعیین معیارهای لازم و استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی، به تحلیل اثرگذاری گردشگری مذهبی در دو بخش اقتصادی و اجتماعی در توسعه فضایی استان قم، به عنوان استانی که در تمامی فصول سال به عنوان مقصد و پذیرای گردشگران مذهبی داخلی و خارجی میباشد، بپردازد و این اثرات را مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد.
گردشگری مذهبی
امروزه گردشگري مذهبی با همۀ اجزا و گونه‌هاي مختلف، به سبب، ویژگی‌هاي ساختاري و کارکردي بارز آن، توانسته است در متن گردشگري جهانی جاي گیرد، به طوري که حوزه نفوذ آن سراسر جهان را فراگرفته است (سانتوس4، 2004). در مفاهیم علمی تفاوت‌هایی میان گردشگري مذهبی و زیارت وجود دارد، در زمینه زیارت مدارك و مستندات تاریخی موجود از تمدن‌هاي عظیم بینالنهرین و مصر و سایر آثار و قرائن بر جاي مانده از روزگاران پیش از تاریخ، از دیرباز از سفرهاي مذهبی هزاران نفر از انسانها حکایت می‌کنند، به طوري که توده‌هاي متراکم انسانی از هزاران سال قبل به منظور انجام فرایض دینی هر رنجی را بر خود هموار می‌کردند و راهی سفرهاي دور و دراز می‌شدند. در واقع انگیزه در زیارت ریشه در باورها و اعتقادات، دینی- مذهبی دارد (مؤمنی و همکاران، 1387، 14).
به عقیده شیندر (2004)، گردشگري مذهبی یکی از قدیمیترین و پررونق‌ترین گردشگري‌هاي گذشته و
حال حاضر در سراسر جهان است و قدمت آن به فرهنگ دینی میرسد. نگاهی به تاریخ گذشته در زمینۀ سفرها و گردش‌هاي مذهبی همچون مراسم مقدس یونانیان باستان در معابد آپلون، سفرهاي مصریان براي دیدار از فراعنه (دورانت، 1370) انجام مراسم مقدس ایرانیان باستان در معبد آناهیتاي کنگاور و نظایر آن شواهدی بر این مهم میباشد. درواقع گردشگران مذهبي، گردشگراني فرهنگي هستند که براي زيارت اماکن، آثار، يادمان‌هاي مذهبي، انجام اعمال مذهبي و ديني، ترويج وآموزش و گذران اوقات فراغت در مكان‌ها و مراکز مذهبي سفر مي‌کنند. با اين وجود امروز گردشگري مذهبي با همه‌ي اجزاء و گونه‌هاي مختلف آن، به سبب ويژگيهاي ساختاري و کارکردي خاص توانسته خود را در متن گردشگران جهاني جاي دهد، به طوري که حوزه نفوذ آن سراسر جهان را فرا گرفته است (مومنی و همکاران، 1378، 2). جهانگردي با انگيزه مذهبي و زيارتي در عصر حاضر رونق زيادي يافته است به طوري كه عيادتگاهها، مساجد، آرامگاهها، امامزادهها، كليساها و غيره، هر ساله پذيراي ميليونها نفر زائر و معتقد به خود هستند. امروزه گردشگري مذهبي به سبب ويژگيهاي ساختاري و كاركردي خاص توانسته خود را در متن گردشگري جهاني جاي دهد، به طوري كه حوزه نفوذ آن، سراسر جهان را فراگرفته است و بر اساس برآوردهاي صورت گرفته، 26درصد از كل جريانهاي گردشگري جهان به گردشگري مذهبي اختصاص داده شده است ( کروبی و همکاران، 1397: 465).
گردشگری و توسعه فضايي
گردشگری، با ويژگيهای بارز و منحصربه فرد، علاوه بر اینکه به يکي از بزرگترين و پرمنفعتترين صنایع اقتصادی جهان معاصر تبديل شده است، بستری برای ايجاد تغییرات در فضاهای جغرافیايي فراهم آورده است. از این رو گردشگری مذهبی نیز در صورت شکلگیری مناسب میتواند منجر به افزايش اشتغال، درآمد، رونق اقتصادی و افزایس سطح امنیت در فضاهای مختلف جغرافیايي گردد (محمودی، قاسمی و شایان، 1394: 71). بنابراین «توسعه گردشگري» نه تنها بستري را جهت ارضاي نیازهاي متنوع طیف بزرگی از گردشگران هم سو با ظرفیتهاي گردشگري و جایگاه عملکرديِ هر یک از مقصدها در مقیاس ناحیه‌اي - ملی فراهم می‌نماید، بلکه به واسطهي تعادل در انتشار فضایی عوامل برانگیزاننده رشد و توسعه، قلمرو جغرافیایی جامعه میزبان را نیز از تحولات و منافع توسعه گردشگري متأثر خواهد نمود (تقوایی و غفاری، 1389، 83). از دیدگاه لو و مک کرچر برخورداري منطقه‌ي مقصد از نوعی تعادل و توازن فضایی، در شکل‌گیري تصویر مقصد نقشی با اهمیت ایفا می کند. میتوان بخش‌هاي مختلف یک منطقه‌ي مقصد را با آرایش فضایی در قالب گره‌ها، محورها و پهنه‌ها به تصویر کشید و خوشه‌بندي کرد. تجزیه و تحلیل جامعی از این خوشه بندي و نحوه ارتباط فضایی به ایجاد هویت مکانی و شفافیت بیشتر در تصویر کلی مقصد کمک خواهد نمود (لو و مک کرچر5، 2006: 404). با تأمل در مفهوم فضا وصنعت گردشگري، در مي‌يابيم كه گردشگري به لحاظ ماهيت در پيوندي ديرين و ناگسستني با ابعاد وعناصر مكاني- فضايي قرار مي‌گيرد.
روششناسی تحقیق
پژوهش حاضر از نوع پژوهشهای کاربردی است که با روش اسنادی و پژوهش میدانی تلاش کرده است به شناخت و تحلیل اثرات گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم بپردازد. مرحله تحلیلی پس از شناخت و تحلیل معیارهای گردشگری مذهبی، به روش تحلیل سلسله مراتبی6 است که مراحل انجام آن به ترتیب زیر میباشد: (1) مدلسازی فرایند تحلیل سلسله مراتبی، (2) طراحی پرسشنامه (3) تعیین وزن معیارها (4) مقایسه زوجی گزینه‌ها براساس معیارها (5) آزمون سازگاری برای نبود تناقض در تخصیص اعداد برتری طرح‌ها در مقایسه با سنجه‌ها (6) وزن‌دهی نهایی و اولویتبندی معیارها و زیرمعیارها. پس از انجام مراحل ذکر شده، داده‌های به دست آمده از پرسشنامه‌های تکمیل شده توسط کارشناسان مربوطه، توسط نرمافزار تحليل سلسله مراتبي7 گزینه‌های مطرح شده در پرسشنامه با توجه به معیارها و اهداف تحقیق، مورد ارزیابی قرار گرفته است. پس از ارزیابی با توجه به نتایج به دست آمده از تحلیل این نرمافزار، محدوده مورد مطالعه بر اساس سکونتگاهها با توجه به میزان تأثیر اولویتبندی شدهاند. برای تحلیل آماری و تکنیک‌های ترسیمی مانند شکل‌های ریاضی، نقشه‌ها، جداول از نرمافزار سیستم اطلاعات جغرافیایی8 استفاده شده است.
جامعه آماری تحقیق شامل کارشناسان برنامهریزی منطقهای و شهری در استان قم و در مناطق مختلف اداری و سیاسی استان قم میباشد. تعداد پرسششوندگان به تعداد بخشهای استان قم که پنج بخش است، تعداد پنج کارشناس در امور برنامهریزی منطقهای و شهری و کارشناسان حوزۀ گردشگری بودند که جمعاً 25 پرسشنامه بین کارشناسان توزیع گردید. انتخاب افراد پرسششونده بر اساس نمونۀ در دسترس به صورت هدفمند صورت گرفت. بدین منظور در ابتدا و با توجه به هدف پژوهش و همچنين كمي يا كيفي بودن معیارها و زيرمعيارها، آنها را طبقه‌بندي نموده، سپس به تناسب تعداد معیارها و زيرمعيارهای قرارگرفته در هر طبقه، سهميه مناسبي از پرسششوندگان را به آنها اختصاص دادیم و در نهایت، از ميان افرادي كه داراي اطلاعات كارشناسي مناسب در خصوص معیارهای مذکور و از جهت نوع كار و تخصيص نيز ترجيحاً درگير فعاليت‌هاي مرتبط با آن ميباشند، انتخاب شدند.
معیارهای لازم برای سنجش تأثیرات گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی، بر اساس نظرات کارشناسان امور برنامهریزی شهری و منطقهای به شرح جدول 1 گردآوری و تدوین شده است.
جدول 1. معيارهای سنجش تأثيرات گردشگری مذهبی بر توسعه فضايي
معيار | زير معيار |
اقتصادی | افزایش نرخ اشتغال افزایش تولیدات منطقهای (صنعت، کشاورزی) افزایش درآمد کاهش تورم مشارکت بخش خصوصی |
اجتماعی و فرهنگی | افزایش فرهنگ و آگاهی های اجتماعی بهبود خدمات (بهداشتی و درمانی، آموزشی، و...) افزایش امنیت اجتماعی و کاهش بزهکاری |
محدوده مورد مطالعه
استان قم بین ۵۱ و ۳۰ تا ۵۰ و ۳۰ درجه طول شرقی نسبت به نصفالنهار گرینویچ و ۱۵ و ۳۵ تا ۲۴ و ۱۵ درجه عرض شمالی قرار گرفته است مرکز این استان، شهر قم است. جمعیت شهرستان قم بر اساس سرشماری سال ۱۳۹5، برابر با ۱٬292٬283 نفر بوده‌است وسعت این شهرستان برابر با وسعت استان قم میباشد. شهرستان قم دارای ۵ بخش و ۱۰ دهستان و ۳۶۳ آبادی دارای سکنه است. بخشهای قم عبارتند از: بخش مرکزی، جعفرآباد، کهک، سلفچگان و خلجستان میباشد. از لحاظ جغرافیای قم همسایه جنوبی استان تهران است. بر اساس نتایج مرکز آمار ایران، شهر قم در سال 1395 دارای جمعیتی برابر با 1٬201٬158 نفر بوده است(مرکز آمار ایران،1395). به عبارتی بیش از 93 درصد جمعیت استان قم در شهر قم ساکن بودهاند.
شکل1. موقعيت جغرافيايي استان قم به تفکيک بخش، منبع: استانداری قم، 14009
يافتههاي تحقيق
الف) يافتههای توصيفي
تحقیق حاضر با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی انجام شده است. به همین منظور برای ارزیابی معیارهای گردآوری شده و رسیدن به اهداف مورد نظر، پرسشنامه مربوط به این روش طراحی شده است. بر همین اساس تحلیل توصیفی شامل فراوانی به شرح زیر میباشد:
جدول2. فراوانی پرسش شوندگان بر اساس جنسیت، نوع شغل، تحصیلات و اشتغال
تعداد پرسششوندگان: 25 نفر | ||||
جنسیت | مرد | 18 | ||
زن | 7 | |||
حرفه (شغل سازمانی) | دولتی | 17 | مرد : 13 نفر | |
زن : 4 نفر | ||||
خصوصی | 8 | مرد : 5 | ||
زن : 3 | ||||
تحصیلات | لیسانس | فوق لیسانس | دکترا | |
12 | 10 | 3 | ||
سابقه اشتغال | 5 تا 10 سال | 10 تا 15 سال | 15 تا 20 سال | |
3 | 15 | 7 | ||
مقايسههای زوجی معيارهای اصلی
در ادامه، برای انجام مقایسه‌هایی بین معیارها و زیرمعیارها و امتیازدهی به هر معیار اقدام شد. جدول 3 نشان دهنده اهمیت نسبی معیارهای کلی از دیدگاه خبرگان میباشد. نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی این معیارها 0077/0 بوده که نشان دهنده دقت بسیار بالای این مقایسه زوجی است. شکل 2 نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی معیارهای کلی را نشان میدهد.
نمودار 1. معیارهای اصلی و زیرمعیارهای اثرات اقتصادی و اجتماعی، منبع: یافتههای تحقیق
جدول 3. ماتریس ارجحیت نسبی معیارهای اصلی
معیارهای کلی | اقتصادی | اجتماعی |
اقتصادی | 1 | 4 |
اجتماعی
| 4/1 | 1 |
منبع: یافتههای تحقیق
شکل 2. نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی معیارهای کلی، منبع: یافتههای تحقیق
مقايسه زوجی زير معيارها
پس از مقایسه معیارهای کلی سنجش شاخصهای ارزیابی اثرات گردشگری مذهبی بر توسعۀ فضایی، زیرمعیارهای هر یک از معیارهای اصلی به صورت زوجی با یکدیگر مقایسه می‌شوند.
مقايسههای زوجی زير معيارهای اقتصادی
جدول 4 نشان دهنده اهمیت نسبی زیرمعیارهای اقتصادی از دیدگاه خبرگان میباشد. نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی زیرمعیارهای اقتصادی 038/0 است که نشان دهنده دقت بسیار بالای این مقایسه زوجی است. شکل (3) نرخ ناسازگاری زیرمعیارهای اقتصادی را در نرمافزار تحليل سلسله مراتبي نشان میدهد.
جدول 4. ماتريس ارجحيت نسبی زير معيارهای اقتصادی
زیرمعیارهای اقتصادی | افزایش نرخ اشتغال | افزایش تولیدات | افزایش درآمد | کاهش تورم | مشارکت بخش خصوصی |
افزایش نرخ اشتغال | 1 | 2/1 | 5 | 4 | 3 |
افزایش تولیدات | 2 | 1 | 6 | 5 | 3 |
افزایش درآمد | 5/1 | 6/1 | 1 | 3/1 | 3/1 |
کاهش تورم | 4/1 | 5/1 | 3 | 1 | 2 |
مشارکت بخش خصوصی | 3/1 | 3/1 | 3 | 2/1 | 1 |
منبع: یافتههای تحقیق
شکل 3. نرخ ناسازگاری مقايسه زوجی زير معيارهای اقتصادی، منبع: یافتههای تحقیق
مقايسههای زوجی زير معيارهای اجتماعی
جدول 5 نشان دهنده اهمیت نسبی زیرمعیارهای اجتماعی از دیدگاه خبرگان میباشد. نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی زیرمعیارهای اجتماعی 018/0 است که نشان دهنده دقت بسیار خوب این مقایسه زوجی است ( دلبری و داوودی، 1391: 64). شکل 4 نرخ ناسازگاری زیرمعیارهای اجتماعی را در نرمافزار تحليل سلسله مراتبي نشان میدهد.
جدول 5. ماتريس ارجحيت نسبی زير معيارهای اجتماعی
زیرمعیارهای اجتماعی | افزایش فرهنگ و آگاهی | بهبود خدمات | افزایش امنیت اجتماعی |
افزایش فرهنگ و آگاهی | 1 | 3 | 5 |
بهبود خدمات | 3/1 | 1 | 3 |
افزایش امنیت اجتماعی | 5/1 | 3/1 | 1 |
منبع: یافتههای تحقیق
شکل 4. نرخ ناسازگاری مقایسه زوجی زير معيارهای اجتماعی، منبع: یافتههای تحقیق
محاسبه وزن نسبی معيارها و زير معيارها
برای محاسبه وزن نسبی از روش‌های مختلفی استفاده میشود. از میان این روش‌ها، بیشتر از روش بُردار ویژه استفاده شده است، اما در صورتی که ابعاد ماتریس‌ها زیاد باشند محاسبه‌ی مقادیر و بُردارهای ویژه طولانی و وقت‌گیر خواهد بود، مگر اینکه از نرم‌افزارهای رایانه‌ای برای حل آن کمک گرفته شود. به همین دلیل، چهار روش تقریبی زیر مورد استفاده قرار می‌گیرد: 1) مجموع سطری، 2) مجموع ستونی، 3) میانگین حسابی 4) میانگین هندسی( دلبری و داوودی، 1391: 67). در این پژوهش از روش میانگین هندسی استفاده شده است. در این روش برای محاسبه وزن نسبی گزینه‌ها ابتدا میانگین هندسی سطرهای ماتریس معیار را به دست می‌آوریم و سپس آنها را نرمال می‌نماییم. در ادامه وزن نسبی معیارهای کلی و زیرمعیارها محاسبه شده است.
جدول 6 وزن نسبی معیارهای کلی پژوهش حاضر را نشان میدهد. دو معیار اقتصادی و اجتماعی که به عنوان معیارهای اصلی در بررسی تأثیرات گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی دسته‌بندی شده است، به صورت مقایسه دو به دو و وزن نسبی آنها با یکدیگر محاسبه شده است.
متوسط هندسی | وزنهای نرمال شده |
|
اقتصادی |
| 486/0 |
اجتماعی |
| 289/0 |
برای نرمال کردن معیارهای کلی، ابتدا متوسط هندسی آنها را با یکدیگر جمع نموده و سپس متوسط هندسی هر یک از آنها را بر عدد بدست آمده تقسیم می‌کنیم (دلبری و داوودی، 1391: 67):
576/5= 249/1+613/1+714/2
محاسبه وزن نسبی زير معيارهای اقتصادی
جدول 7 محاسبه وزن زیرمعیارهای اقتصادی تأثیرات گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی را نشان میدهد. پنج معیار افزایش نرخ اشتغال، افزایش تولیدات، افزایش درآمد، کاهش تورم و مشارکت بخش خصوصی به عنوان سنجش این ارزیابی در جدول فوق ارائه شده است.
جدول 7. وزن نسبی زير معيارهای اقتصادی
زیرمعیارهای اقتصادی | متوسط هندسی | وزنهای نرمال شده |
افزایش نرخ اشتغال |
| 245/0 |
افزایش تولیدات |
| 294/0 |
افزایش درآمد |
| 137/0 |
کاهش تورم |
| 172/0 |
مشارکت بخش خصوصی |
| 149/0 |
منبع: یافتههای تحقیق
2/352 + 2/825 + 1/323 + 1/659 + 1/434 = 9/593
اعداد بدست آمده نشان حاکی از آن است که گردشگری مذهبی بیشترین اثر اقتصادی را با افزایش تولیدات و سپس اشتغال افراد در توسعۀ فضایی مناطق بر جای میگذارد. هر چند سایر اثرات اقتصادی آن نیز قابل توجه است.
محاسبه وزن نسبی زير معيارهای اجتماعی
جدول 8 محاسبه وزن زیرمعیارهای اجتماعی تأثیرات گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی را نشان میدهد. سه معیار افزایش فرهنگ و آگاهی ، بهبود خدمات و افزایش امنیت اجتماعی به عنوان سنجش این ارزیابی در جدول فوق ارائه شده است.
جدول 8. وزن نسبی زیرمعیارهای اجتماعی
زیرمعیارهای اجتماعی | متوسط هندسی | وزنهای نرمال شده |
افزایش فرهنگ و آگاهی |
| 466/0 |
بهبود خدمات |
| 297/0 |
افزایش امنیت اجتماعی |
| 236/0 |
منبع: یافتههای تحقیق
2/466 + 1/574 + 1/249 = 5/289
با توجه به نتایج حاصل آمده میتوان گفت گردشگری مذهبی باعث افزایش تبادلات فرهنگی و اطلاعرسانی در مناطق گردشگرپذیر شده و در کنار بهبود خدماترسانی و افزایش امنیت اجتماعی، در توسعۀ فضایی مناطق گردشگری نیز اثرگذاری قابل توجهی دارد.
رتبهبندی شاخصهای ارزيابي تاثيرات گردشگری مذهبی بر توسعه فضايي
در یک فرایند سلسله مراتبی وزن نهایی گزینه‌ها از مجموع حاصلضرب اهمیت معیارها در وزن گزینه‌ها به دست می‌آید. برای این کار از اصل ترکیب سلسله مراتبی که منجر به یک بردار اولویت با در نظر گرفتن همه قضاوت‌ها در تمامی سطوح سلسله مراتبی میشود، استفاده خواهد شد (دلبری و داوودی، 1391: 68): 
امتیاز نهایی گزینه VH :H ضریب اهمیت معیار Wk :K
ضریب اهمیت زیرمعیار Wi : i امتیاز گزینه j در ارتباط با معیار یا زیرمعیار gij : i
نتايج کلی تاثير گردشگری مذهبی بر توسعه فضايي
در این بخش از پژوهش، نتایج حاصل از اولویتبندی معیارهای تأثیر گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی ارائه شده است. این تأثیرات بر اساس اولویت و میزان تأثیر بر توسعه فضایی دسته‌بندی شدهاند.
شکل 5 نتایج حاصل از اولویتبندی معیارهای تأثیر گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی را نشان میدهد. در این اولویتبندی معیار اقتصادی با 66 درصد بیشترین تأثیر را بر توسعه فضایی را دارا میباشد و پس از آن معیار اجتماعی با 34% تأثیر را بر توسعه فضایی دارد.
شکل 5. نتايج حاصل از اولويت بندي معيارهای تاثير گردشگری مذهبی بر توسعه فضايي، منبع: یافتههای تحقیق
شکل 6 نتایج حاصل از اولویتبندی زیرمعیارهای اقتصادی تأثیر گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی را نشان میدهد. در این اولویتبندی زیرمعیار مشارکت بخش خصوصی با بیشترین میزان تأثیر در رتبه اول و معیار کاهش تورم با کمترین میزان تأثیر بر توسعه فضایی در رتبه آخر قرار دارد.
شکل 6. نتايج حاصل از اولويتبندی تأثيرات معيارهای اقتصادی گردشگری مذهبی بر توسعه فضايي استان قم
منبع: یافتههای تحقیق
شکل 7 نتایج حاصل از اولویتبندی زیرمعیارهای اجتماعی تأثیر گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی را نشان میدهد. در این اولویتبندی زیرمعیار بهبود خدمات و زیرساختها با بیشترین میزان تأثیر در رتبه اول و معیار افزایش فرهنگ و آگاهی در رتبه دوم قرار دارد. معیار افزایش امنیت اجتماعی و کاهش بزهکاری از نظر خبرگان و کارشناسان با کمترین میزان تأثیر بر توسعه فضایی در رتبه آخر قرار دارد.
شکل 7. نتایج حاصل از اولویتبندی تأثیرات معیارهای اجتماعی گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی،
منبع: یافتههای تحقیق
در ادامه بررسی ارائه نتایج حاصل ازیافته‌های پژوهش حاضر، به بررسی معیارهای تأثیرگذار گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم پرداخته خواهد شد که به تفکیک بخش در جداول 9 و 10 ارائه شده است. لازم به ذکر است که استان قم تنها استان کشور میباشد که تنها از یک شهرستان تشکیل شده است. این استان دارای پنج بخش به نام‌های بخش مرکزی، کهک، سلفچگان، جعفرآباد و بخش خلجستان میباشد.
جدول 9. نتایج حاصل از ارزیابی و اولویتبندی تأثیرات اقتصادی گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم
محدوده (بخش)
معیارهای اقتصادی | مرکزی (درصد) | کهک (درصد) | سلفچگان (درصد) | جعفرآباد (درصد) | خلجستان (درصد) |
افزایش نرخ اشتغال | 51 | 25 | 11 | 7 | 6 |
افزایش تولیدات | 51 | 27 | 13 | 7 | 2 |
افزایش درآمد | 47 | 15 | 16 | 11 | 11 |
کاهش تورم | 41 | 28 | 14 | 9 | 8 |
مشارکت بخش خصوصی | 53 | 19 | 22 | 3 | 3 |
جدول 10. نتایج حاصل از ارزیابی و اولویتبندی تأثیرات اجتماعی گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم
محدوده (بخش) معیارهای اجتماعی | مرکزی (درصد) | کهک (درصد) | سلفچگان (درصد) | جعفرآباد (درصد) | خلجستان (درصد) |
افزایش فرهنگ و آگاهی | 55 | 14 | 21 | 5 | 5 |
بهبود خدمات | 35 | 17 | 28 | 11 | 9 |
افزایش امنیت اجتماعی | 33 | 16 | 21 | 15 | 15 |
تحلیل اثرات گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی
جاذبههای مذهبی، زیارتگاه‌ها و اماکن مقدس هر ساله تعداد زیادی از گردشگران را به سوی خود جذب می‌کنند. تاسیسات اقامتی و پذیرایی این نوع از گردشگری مانند مسافرخانه‌ها و زائرسراها با توجه به بافت اجتماعی- فرهنگی و عقیدتی گردشگران و جامعه میزبان دارای ویژگیهای خاص خود است که در هر کشوری از تنوع بسیار بالایی برخوردار میباشد (آقاجانی و فراهانی فرد، 1394: 56)، و نكته قابل توجه در اين زمينه اين است كه گردشگری مذهبی یکی از اَشکال مهم گردشگری است که با توجه به نگرشهای دینی و فطری و گاه غلبه جنبه احساسی در افراد، بر موانع آب و هوایی غلبه می‌نماید. یعنی اگر شخص یا گروهی بخواهد به منظور زیارت به مقصدی مذهبی و فرهنگی سفر کند، موانع آب و هوایی موجب لغو شدن و یا حتی به تاخیر انداختن آن نیز نخواهد شد. بدین ترتیب با تغییرات فصل و تحولات آب و هوایی مشاهده میشود که تعداد گردشگری و بازدید از شهرها و مراکز مذهبی دچار تغییر نمی‌شود. این نشان از اهمیت ویژه و جایگاه مهم گردشگری مذهبی در بین جامعه و اقشار مختلف با اعتقادات و عقاید متفاوت دینی است و این امر یکی از موارد مهم برای توسعه هر کشوری محسوب میشود. از این رو پرداختن به اثرات گردشگری مذهبی به صورت کارشناسی و علمی از ملزومات تحقیقات در هر جامعه‌ای میباشد. هدفی که این تحقیق به دنبال آن بود، بررسی تأثیرات گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی میباشد که در دو معیار اقتصادی، و اجتماعی تقسیم‌بندی شدند. این معیارها نیز دارای زیرمعیارهایی جهت سنجش میزان تأثیر بر سکونتگاههای انسانی بوده و هر یک دارای میزانی از تأثیر بر توسعه فضایی بودند.
نتایج این پژوهش که در اَشکال 8، 9 و 10 نیز آمده است، نشان از تأثیرات اقتصادی گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی دارد. به طوری که این میزان به تنهایی بیش از نیمی از تأثیر یعنی 66 درصد را به خود اختصاص داده است. زیرمعیارهای سنجش تأثیر گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی نیز به ترتیب مشارکت بخش خصوصی بالاترین میزان تأثیر، افزایش نرخ اشتغال در رتبه دوم، افزایش تولید در رتبه سوم، افرایش درآمد در رتبه چهارم و در رتبه آخر یعنی کمترین میزان تأثیر گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی کاهش تورم قرار دارد. این میزان اهمیت نشان از توجه اساسی به گردشگری مذهبی دارد چرا که مشکل اساسی بسیاری از جوامع کنونی بحث رکود اقتصادی و بی‌ثبانی آن دارد. رفع مشکل اقتصادی میتواند تأثیر بسیار زیادی بر رفع مشکلات چه در بخش اجتماعی و فرهنگی داشته باشد. از اینرو میتوان نتیجه گرفت که تأثیر اقتصادی گردشگری مذهبی نشان از اهمیت آن در برنامهریزی توسعه فضایی سکونتگاههای انسانی دارد.
افزایش درآمد | افزایش درآمد | افزایش تولید | افزایش اشتغال | مشارکت بخش خصوصی
| ||||
افزایش امنیت اجتماعی | افزایش آگاهی اجتماعی |
بهبود خدمات شهری | ||||||
شکل 8. نتیجه کلی از میزان تأثیر گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی، منبع: یافتههای تحقیق
علاوه بر این، معیار اجتماعی با 34 درصد از مجموع اثرات بر توسعۀ فضایی بعد از معیار اقتصادی در رتبه بعدی میزان تأثیر گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی قرار دارد. زیرمعیارهای آن به ترتیب بهبود خدمات شهری از جمله بهداشت، خدمات آموزشی و تفریحی و بسیاری دیگر در رتبه اول میزان تأثیر گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی قرار دارد. زیرمعیار افزایش فرهنگ اجتماعی در رتبه دوم قرار دارد و زیرمعیار افزایش امنیت اجتماعی و کاهش بزهکاری در رتبه آخر قرار گرفته است. این رتبهبندی نشان میدهد که اگر گردشگری مذهبی مورد توجه دولت‌ها و حکومت‌ها قرار گیرد، به دلیل تأثیرات اقتصادی آن میتوان به توسعه زیرساخت‌های شهری و خدمت رسانی به مردم پرداخت. به طور طبیعی هر چقدر بر گردشگری آن هم گردشگری همیشه فعال مذهبی توجه شود، تأثیراتی نیز بر ساختار اجتماعی و به خصوص خدمات آن خواهد داشت، زیرا بسترسازی و خدمترسانی به زائران و مسافران زیارتی از اهم اقدامات هر سازمانی میباشد. همچنین به دلیل تأثیر معنوی گردشگری مذهبی بر جوامع میتوان شاهد افزایش فرهنگ اجتماعی و نوع دوستی در بین ساکنان اماکن مذهبی باشیم. به عقیده کارشناسان گردشگری مذهبی بر فرهنگ جامعه هدف تأثیر مثبت خواهد داشت و این تأثیر میتواند هم موجب افزایش امنیت اجتماعی شود و هم موجب کاهش بزهکاری در جامعه شود. از اینرو توجه به تأثیرات گردشگری مذهبی بر ساختار اجتماعی جوامع هدف، میتواند یک راهکار مناسب و توسعه‌گرا برای برنامهریزان شهری و منطقهای و حاکمان مدنی باشد.
شکل 9. رتبهبندی تأثیرات اقتصادی گردشگری مذهبی بر توسعهی فضایی استان قم منبع: یافتههای تحقیق
شکل 10. رتبهبندی تأثیرات اجتماعی گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم منبع: یافتههای تحقیق
گردشگری مذهبی پديده خاصي است كه به اَشكال مختلفي، جنس و گروههاي سني، پيروان مذهبي، فعالان سياسي، اقليت‌هاي قومي، دارندگان تخصص، ثروت ومهارت را تحت تأثير قرار مي‌دهد و در مواردي نيز به شكل عام و همگاني ظاهر ميشود و به همين دليل آثار و پيامدهاي متعدد وگوناگوني را بر جاي مي‌گذارد. گردشگری مذهبی اثرات اجتماعي و اقتصادي خاصي را بر سکونتگاههای انسانی و مناطق مذهبی به جا مي‌گذارد كه باعث تغيير ساخت اجتماعي و اقتصادي آنها ميشود. از جمله استان‌هایی كه تحت تأثير گردشگری مذهبی قرار گرفته است استان قم ميباشد كه ساليان درازي است میزبان مسافران و زائران اماکن مذهبی و مقدس بوده است. به طوری که استان قم پس از استان خراسان رضوی دومین استان مذهبی در بین استانهای کشور میباشد. همین جایگاه خاص موجب توجه ویژه مسئولان استان به صنعت گردشگری و نوع مذهبی آن شده است. از اینرو هدفی که این پژوهش به دنبال آن بود، بررسی تأثیر گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم میباشد که در مرحله اول به گردآوری معیارهای سنجش میزان تأثیر گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی پرداخته شد و دو معیار اصلی اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی دسته‌بندی گردید. هر معیار جهت سنجش خود دارای زیرمعیارهایی میباشد که معیار اقتصادی شامل پنج زیرمعیار افزایش نرخ اشتغال، افزایش تولیدات، افزایش درآمد، کاهش تورم و مشارکت بخش خصوصی و معیار اجتماعی – فرهنگی شامل سه زیرمعیار افزایش فرهنگ اجتماعی، افزایش امنیت اجتماعی و بهبود خدمات و زیرساختها میباشند. در رتبهبندی که توسط کارشناسان از میزان تأثیر گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی انجام گرفت، مشخص شد که تأثیرات اقتصادی آن به میزان 66 درصد از کل تأثیرات توسعه فضایی را به خود اختصاص داده است. پس از معیار اقتصادی، معیار اجتماعی و فرهنگی در رتبه دوم با 34 درصد قرار گرفت. در نتیجهی این اولویتبندی مشخص شد که هر چه تأثیرات توسعه فضایی گردشگری مذهبی در بخش اقتصادی بیشتر باشد، تأثیر آن نیز بر معیارهای اجتماعی و فرهنگی نیز تأثیرگذار خواهد بود. در بخش دوم تحقیق حاضر، به بررسی همین معیارها در محدوده مورد مطالعه پرداخته شد که بر این اساس، بخش مرکزی شهرستان قم دارای بیشترین تأثیر از توسعه فضایی گردشگری مذهبی میباشد و این نشان از تأثیر نامتوازن گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم دارد. دلیل آن نیز در اماکن مذهبی مهم و شاخص در شهر قم به عنوان یکی از کلانشهرهای مهم ایران مانند حرم حضرت معصومه (س)، خانه امام خمینی (ره) و مسجد مقدس جمکران در نزدیکی شهر قم میباشد. به طور کلی از هشت زیرمعیار بررسی شده به منظور تأثیرات گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم، در پنج زیرمعیار بخش مرکزی شهرستان قم (استان قم) در رتبه اول و متوسط 50 درصد قرار گرفت. دو بخش سلفچگان در رتبه دوم و بخش کهک در رتبه سوم میزان تأثیر از کل نتایج حاصل شده قرار گرفتند. دو بخش جعفرآباد و خلجستان کمترین میزان تأثیر را از گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی خود داشتند. از این رو میتوان گفت: یافتههای تحقیق با نتایج ابراهیمزاده (1390)، در تحقیق برنامهریزی استراتژیک توسعه گردشگری با تأکید بر گردشگری مذهبی در شهر قم، احمدی شاپورآبادی و سبزآبادی (1390) در مدل راهبردی سوات، ظرفيتهاي توسعه گردشگري مذهبي ـ فرهنگي کلان شهر قم، میثاقی و روحانی قادیکلائی (1393) در اصول سازماندهی فضایی بافت‌های شهري برخوردار از عناصر شاخص مذهبی و اگریسی (2012) در تحقیق ظرفیتهای گردشگری مذهبی برای توسعه در کشور ترکیه همسو بوده و یافتههای آنان را تأیید میکند. در نهایت میتوان گفت؛ نتایج پژوهش حاضر، تأثیر صنعت گردشگری و گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان بوده و بعلاوه اینکه تأثیر نامتوازن و نامتعادل گردشگری مذهبی در استان قم را نشام میدهد که در صورت عدم توجه مسئولان و برنامهریزان، میتواند در آینده موجب بروز مشکلات و چالشهایی اساسی در ابعاد اقتصادی و اجتماعی در استان قم گردد. از این رو و با توجه به اثرات اقتصادی و اجتماعی بدست آمده پیشنهاد میشود؛
- تبلیغات گسترده برای جذب گردشگر داخلی و خارجی به استان انجام شود؛
- برنامهریزیهای استانی مناسب برای مدیریت رویدادهای بزرگ مذهبی در سطح منطقه و کشور و یا با مشارکت سایر کشورها مد نظر قرار گیرد.
- برنامهریزی لازم از سوی مسئولان استانی برای جذب سرمایههای دولتی و بخش خصوص در توسعۀ زیرساختها و تأسیسات رفاهی صورت پذیرد.
- توسعۀ انواع گردشگری و امکانات مختلف تجاری و بازرگانی جدید و پیشرفته در در کنار اماکن
زیارتی در دستور کار مسئولات استانی قرار گیرد.
- درآمدهای حاصل از گردشگری به تناسب و بر اساس اولویت در سطح استان سرمایهگذاری شود.
آقاجانی، معصومه و فراهانیفرد، سعید(1394)، «گردشگری مذهبی و عوامل مؤثر بر آن (مطالعه موردی ایران)»، نشریه سیاستهای راهبردی و کلان، دوره 3، شماره 9، بهار ، صفحه 43-66
ابراهیمزاده، عیسی و آقاسیزاده، عبدالله (1390)، «تأثیر منطقه آزاد چابهار بر توسعه گردشگري حوزه نفوذ آن با بهره‌گیري از مدل رگرسیون و آزمون T-test» ، فصلنامه جغرافیا و توسعه،دوره 9، شماره 21 ، صص 5-26.
احمدي شاپورآبادي، محمدعلی و سبزآبادي، احمد(1390)، «تحلیلی بر ظرفیتهاي توسعۀ گردشگري مذهبی فرهنگی کلان شهر قم»، فصلنامه مطالعات ملی، دوره 12، شماره 46، صص 112-83.
تقوایی، مسعود، موسوي، سیدعلی، غلامی بیمرغ، یونس( 1389)،«تحلیلی بر توسعه گردشگري مذهبی، مطالعه موردي: شهرستان نورآباد ممسنی»، فصلنامه فضاي جغرافیایی، دوره 10، شماره 31، صص 64-39.
تقوایی، مسعود و غفاری، سیدرامین(1389)، «برنامهریزی فضایی در توسعه صنعت گردشگری (مطالعه موردی: استان چهار محال و بختیاری، محور بازفت)»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، دوره 25، شماره 96، بهار ، صص 79-100.
خلیلوند، کلثوم و کرمی، فرحناز( 1395)، «تحلیلی بر نقش گردشگري مذهبی در توسعه پایدار شهري، مطالعه مورد : شهر مهران»، اولین همایش بینالمللی اقتصاد شهري (با رویکرد اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل)، صص 885 – 893.
دلبری، سید علی و داوودی، سید علیرضا (1391)، «كاربرد تكنيك فرآيند تحليل سلسله مراتبي (AHP) در رتبهبندي شاخصهاي ارزيابي جاذبههاي توريستي»، تحقيق در عمليات در كاربردهاي آن (رياضيات كاربردي)، تابستان, دوره 9 , شماره 2 (پياپي 33) ، صص 79-57.
دورانت، جیمز ویلیام(1370)، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام، تهران انتشارات انقلاب اسلامی، 1143 ص.
زياري، كرامت الله( 1378)، اصول و روشهاي برنامهريزي منطقهاي،یزد، انتشارات دانشگاه يزد، چاپ اول، 334 ص.
سجاسی قیداری، حمدالله و همکاران(1394)، «سنجش و اولویتبندی راهبردهای توسعه کارآفرینی اکوتوریسم در مناطق روستایی (مطالعه موردی: روستاهای گردشگری رود درهای استان تهران)»، مجله آمایش جغرافیایی فضا، دوره 5، شماره 16، تابستان ، صفحه 71-88.
ضرابی، اصغر و اسلامی پریخانی، صدیف(1390)، «سنجش تاثيرات اقتصادي، اجتماعي - فرهنگي و زيست محيطي توسعه گردشگري (مطالعه موردي شهرستان مشکين شهر)»، پژوهشهاي جغرافياي انساني (پژوهشهاي جغرافيايي)، بهار، دوره 43 ، شماره 75 ، صص 37-52.
قریشی گندوانی، ناهید(1391)، «نقش گردشگری مذهبی در توسعه حومه شهر (مطالعه موردی امامزاده باراجین قزوین)»، پایاننامه دوره کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، به راهنمایی شفیقه ناظری ارسی.
کروبی، مهدی؛ بهاری، جعفر؛ محمدی، سمیرا؛ بذله، مرجان؛ بهاری، شهلا ( 1397). «تحليل نقش اماكن مذهبي در جذب گردشگر». فصلنامه جغرافیا و روابط انسانی. دوره 1 شماره 1 تابستان.
محمودی، حمیده؛ قاسمی، مریم؛ شایان، حمید ( 1394). «واکاوی اثرات گردشگری مذهبی بر توسعه اقتصادی سکونتگاههای روستایی مورد مطالعه: حوزه نفوذ گردشگاهی شهر مشهد». فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق خشک. سال پنجم، شماره 20 تابستان.
مومنی، محمد، صرافی، مظفر، قاسمی خوزانی، محمد( 1387)، «ساختار و کارکرد گردشگري مذهبي- فرهنگي و ضرورت مديريت يكپارچه در کلان شهر مشهد». مجله جغرافیا و توسعه، سال ششم، شماره پیاپي 11، صص 1-25.
مرکز آمار ایران (1395)، نتايج سرشماري عمومي نفوس و مسكن سال 1395،استان قم
موسوی، میرنجف، سلطانی، ناصر، باقری کشکولی، علی( 1393)، «تحلیلی بر نقش مذهب در توسعه گردشگری مذهبی». پژوهشهای جفرافیای انسانی، دوره 46، شماره 4، صص 825-841.
میثاقی، سید محمود و روحاني قاديكلائي، محسن(1393)، «اصول سازماندهي فضايي بافتهاي شهري برخوردار از عناصر شاخص مذهبي؛ مطالعه موردي: امامزاده عباس ساري و امامزاده اسماعيل قائمشهر». مطالعات شهر ايراني اسلامي، بهار، شماره 15 ، صص 87-97.
میر دیلمی، سیده سمیرا و مزیدی، هاجر(1393)، «بررسی وضعیت گردشگری مذهبی دراستان گلستان (مطالعه موردی:امامزاده شیخان شهرستان علی آبادکتول)». مشهد، ششمین کنفرانس ملی برنامهریزی و مدیریت شهری با تأکید بر مؤلفه‌های شهر اسلامی.
Egresi.I. et al(2012). Uunlocking the potential of religious tourism turkey, GeoJournal of Tourism and Geosites , Year V no.1, vol. 9, May ,pp 63-80
Lew, A., & McKercher, B. (2006). Modeling Tourist Movements. A Local Destination Analysis. Annals of Tourism Research, Vol. 33, No.2, 403-423.
Sharpley, Richard, (2006), travel and tourism, Sage publication.
Santos Maria da Graca Mouga pocas. (2004). Fatina: ReligiousTourism in a SanctuaryCity. https://media.fupress.com.
[1] . نویسنده مسئول Email: Ghale.shohada826@gmail.com
[2] . Egresi
[3] . Egresi
[4] . Santos
[5] . Lew & McKercher
[6] . Analytical Hierarchy Process
[7] . Expert Choice
[8] . Geographic Information Systems
[9] . https://ghom.ir